05.06. – Dogodilo se na današnji dan – Pogubljen je posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević

Stjepan Tomašević

1463. – Pogubljen je posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević. Pred najezdom osmanlijske vojske kralj Stjepan Tomašević bježi iz Bobovca u utvrđeni grad Ključ na Sani. Tu se Mehmet-paša Anđelković pismeno i pod zakletvom obvezao da će mu poštedjeti život i pustiti da slobodno ide kamo hoće ako preda grad. Kad se nakon pregovora predao, zarobio ga je i odveo sultanu Mehmedu u Jajce, koji ga je natjerao da potpiše naredbu svim zapovjednicima da predaju gradove Turcima. Ujedno je sultan Mehmedovu zakletvu proglasio nevaljanom i u svom taboru pred Jajcem 25. maja dao pogubiti kralja, njegovog strica Radivoja i mnogo bosanske vlastele. Tako je smrću posljednjega bosanskog kralja Bosna izgubila svoju samostalnost i postala osmanlijski Bosanski sandžak.

1826. – Umro je njemački kompozitor Carl Maria Friedrich Ernst von Weber, tvorac njemačke romantične opere. Komponovao je i orkestarska djela, kamernu muziku, kantate, horsku muziku. Vodio je opere u Pragu i Drezdenu, a radio je i u Londonu, gdje je umro. Djela: opere “Čarobni strijelac”, “Eurijante”, “Ribecal” (nedovršena), “Silvana”, “Abu Hasan”, “Oberon”, koncerti, “Koncertni komad za klavir i orkestar”, klavirski “Poziv na igru”, “Koncertino za klarinet i orkestar”.

1827. – Turske snage zauzele Akropolj i ušle u Atinu.

Pancho Villa

1878. – Rođen je meksički revolucionar Pancho Villa, koji je predvodio seljački pokret u Meksičkoj revoluciji od 1910. do 1917. Ubili su ga 1923. politički protivnici u mjestu Idalgo del Paral u meksičkoj državi Čivava. Proglašen je 1966. za meksičkog nacionalnog junaka.

1883. – Rođen je John Maynard Keynes, engleski matematičar i ekonomista, tvorac takozvane kejnzijanske ekonomije, za koga je vezana cjelokupna savremena makroekonomija Zapada. Profesor na Univerzitetu u Kembridžu postao je 1908, a urednik uticajnog ekonomskog časopisa “Economic Journal” 1912. Glavnim djelom – “Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca” zadao je snažan udarac tradicionalnoj mikroekonomiji – koja se uglavnom bavila tržištem, cijenama i raspodjelom – i orijentisao se na istraživanje makroekonomskih veličina, posebno nivoa zaposlenosti. Pokazao je da kapitalistička privreda preko tržišnog mehanizma ne stvara automatski punu zaposlenost i da je neophodna intervencija države radi izvlačenja iz nezaposlenosti i kriza. Preporučivao je uglavnom mjere kreditne politike (smanjenje kamatne stope radi oživljavanja privatnih investicija), poreske politike (smanjenje poreza radi povećanja ukupne efektivne tražnje), preraspodjelu nacionalnog dohotka u korist radnih slojeva i mjere u sferi direktnih proizvodnih funkcija države (javni radovi). Ostala djela: “Ekonomska posljedica mira”, “Rasprava o novcu”, “Revizija mirovnog ugovora”, “Traktat o novčanoj reformi”, “Sredstva ka prosperitetu”.

Federico García Lorca

1898. – Rođen je španski pisac, muzičar i slikar Federico García Lorca, jedan od najvećih liričara 20. vijeka, čija je poezija krik protiv dehumanizacije i društvenih nepravdi. Njegove pjesme, natopljene sveobuhvatnim osjećanjem smrti i stradanja, iskazane su duboko samosvojnim jezikom, premda po formi bliskom nadrealističkom modelu. Zbog toga što je njegova poezija – puna nježnosti i sukoba južnjačke krvi s ljubavlju i smrću – crpila snagu s tla Andaluzije, nazvali su ga “andalužanski slavuj“. Višestruko obdaren, bio je omiljen za života, a poslije tragične smrti – strijeljali su ga frankisti 1936. u Visnaru kod Granade – postao je najčitaniji svjetski pjesnik. Djela: zbirke pjesama “Ciganski romansero”, “Pjesnik u Njujorku”, “Knjiga pjesama”, “Pjesme”, “Tamaritski divan”, poema “Kante Hondo”, tužbalica “Plač za Ignasijom Sanćesom Mehijasom”, drame “Leptirove čarolije”, “Marijana Pineda”, “Čudesna obućarka”, “Don Kristobalovo malo pozorište”, “Ljubav don Perlimplina”, “Belise u njihovom vrtu”, “Donja Rosita neudata”, “Krvava svadba”, “Jerma”, “Dom Bernarde Albe”.

1933. – Rođen je glumac Velimir “Bata” Živojinović.

Njemačka

1945. – Opunomoćenici vlada SSSR, SAD, Velike Britanije i Francuske u Berlinu potpisali Deklaraciju o preuzimanju vrhovne komande nad poraženom Njemačkom u Drugom svjetskom ratu i njenoj podjeli na četiri okupacione zone. Istočnu zonu je preuzela Crvena armija, južnu i srednju oblast američka, dio srednje oblasti i sjeverne dijelove britanska, a francuskoj armiji su pripali Badenska i Sarska oblast i mali mostobran na desnoj obali Rajne prema Koblencu. Berlin je podijeljen na četiri administrativna dijela, kojima su upravljali saveznički generali.

1947. – Državni sekretar SAD George Marshall saopštio plan o finansijskoj pomoći Evropi, razorenoj u Drugom svjetskom ratu. Planom je obuhvaćeno 16 zemalja, a ukupna suma pomoći od 1948. do 1952. iznosila je 15 milijardi dolara, od čega najviše Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Francuskoj, Italiji, Austriji i Turskoj. Plan je uz ekonomsku imao i političko-vojnu ulogu – postao je jedan od bitnih elemenata NATO pakta, osnovanog 1949.

1965. – State Department prvi put javno priznao da kopnene snage SAD učestvuju u borbama u Južnom Vijetnamu.

Šestodnevni rat

1967. – Izrael je s Egiptom, Jordanom i Sirijom inicirao sukob poznat kao Šestodnevni rat, poslijedica sueske krize iz 1956. Nakon što su izraelski obavještajci saznali kako je napad od strane tri arapske države neizbježan, počeo se pripremati za obranu. Zaključivši kako ne može voditi rat na tri fronte, Izrael se odlučio za preventivne zračne udare na sva tri neprijatelja, počevši od Egipta. Zračni napad započeo je rano ujutro, a samo tokom prvog dana operacije bombardirana su 23 aerodroma i uništeno je gotovo cijelo egipatsko, sirijsko i jordansko borbeno vazduhoplovstvo. Već drugog dana rata u sukobu s jordanskim snagama Izrael je zauzeo stari dio Jeruzalema i Zapadnu obalu. Tokom četvrtog dana rata Izraelci su zauzeli cijelu istočnu stranu Sueskog kanala nakon čega je UN intervenirao i prekinuo sukob na Sinajskom poluotoku. Idući dan Izrael je krenuo na sirijske položaje i zauzeo Golansku visoravan, a 10. juna sukob je završen posredovanjem UN-a. Nakon trijumfa Izrael je objavio namjeru da na novoosvojena područja naseli židovske stanovnike koji su protjerani u ratu 1948., te je uskoro na njemu počela izgradnja doseljeničkih naselja koja i danas stvaraju velike probleme u bliskoistočnim mirovnim pregovorima.

1972. – U Stockholmu je počela Prva svjetska konferencija o zaštiti čovjekovog okoliša. Odlukom Skupštine UN-a od 1973. godine taj dan se obilježava kao Svjetski dan okoliša.

1975. – Suecki kanal ponovo otvoren za međunarodni saobraćaj, izuzev za Izrael, i brodovi su prošli kroz njega prvi put od izraelsko-arapskog rata 1967.

1977. – U prodaju se pušta Apple II, kompjuter koji proizvodi američka kompanija Apple i koji svojom pojavom pokreće razvoj osobnih računala. Poslije njega pokreće IBM svoje osobno računalo PC, a proizvodnja još jeftinijih modela kompjutera bitno se ubrzava.

1980. – Umro je italijanski političar Giorgio Amendola, jedan od osnivača moderne Italije, član najužeg rukovodstva Komunističke partije Italije. Osuđen je 1932. na pet godina progonstva, koje je proveo u Tunisu uređujući jedan antifašistički list. S prvacima ostalih većih italijanskih partija potpisao je 1941. u Marseju antifašistički pakt koji je postao osnova Komiteta za nacionalno oslobođenje Italije u kojem je bio predstavnik komunista. S Alesandrom Pertinijem je u Drugom svjetskom ratu rukovodio pokretom otpora. Jedan je od ideologa evrokomunizma i pobornik “istorijskog kompromisa” komunista i ostalih demokratskih snaga. Djela: “Demokratija u Mesođornu”, “Radnička klasa i demokratski program”.

HIV, AIDS

1981. – Američki Centar za kontrolu bolesti (CDC) prijavio je kako je kod pet pacijenata iz Los Angelesa zabilježio atipični oblik upale pluća inače prisutan samo kod osoba sa znatno oslabljenim imunitetom. U početku CDC nije tačno znao o čemu se radi, niti je bolesti nadjenuo ime, a korišteni su razni nazivi od kojih je među stručnjacima najpoznatiji bio 4H. Tokom 1982. bolest je dobila ime AIDS – Acquired Immunodeficiency Syndrome, odnosno Sindrom stečene imunodeficijencije, a poznata i kao SIDA (fran. Syndrome d’ImmunoDéficience Acquise). 1983. francuski onkolog Luc Montagnier na francuskom institutu Pasteur izolirao je dotad nepoznat retrovirus i prozvao ga HIV (Human Immunodeficiency Virus), za koji je otkriveno da je uzročnik AIDS-a, ‘kuge’ 20. stoljeća čije je osnovna osobina teško oštećenje imunološkog sustava, tj. nemogućnost da se taj sustav brani od štetnog djelovanja različitih bolesti koje se na kraju pokažu fatalnima za oboljele.

1991. – Posljednji predsjednik SSSR-a, Mihail Gorbačov obraća se javnosti u Oslu, pošto je za svoje zasluge na međunarodnom planu dobio Nobelovu nagradu za mir.

2004. – Umro je Ronald Reagan (1911.- 2004.) američki filmski glumac, političar i državnik. Regan je bio 40. predsjednik SAD-a.