Tvrđava Kastel, Banja Luka
Banja Luka, Kastel
U strogom centru grada Banja Luke, na obali rijeke Vrbas, nalazi se i tvrđava Kastel, dobro očuvano rimsko vojno utvrđenje (castra), unutar kojeg se i odvijao život rimskog vojnog naselja na gradskom području današnje Banje Luke.
Ukupna površina kompleksa Kastel iznosi 48.000 kvadratnih metara, od toga unutar bedema 26.610 kvadratnih metara, a izvan bedema oko 21.390 kvadratnih metara. Bedeme čine devet bastiona i dvije kapi kule u sklopu bedema. Unutar bedema nalazi se više objekata, među kojima centralni logor sa dvije kule i malim arsenalom, centralni arsenal, tzv. kamena zgrada, te više različitih zidova koji su dijelili i formirali pojedine interne prostore.
Desno od Kastela teče rječica Crkvina koja se pored tvrđave ulijeva u rijeku Vrbas.
Tvrđava je sa svih strana opasana kamenim zidinama, na kojima su podignute puškarnice i osmatračnice, što govori da je u prošlosti bila veoma snažno vojničko utvrđenje.
1737. godine desila se najpoznatija bitka kod tvrđave Kastel kada su snažne austrijske jedinice pod komandom generala Hildenburghauzena prodrle u dolinu Vrbasa i u julu mjesecu počele opsjedati Kastel. Međutim, dok je austrijska vojska napdala tvrđavu, iznenada joj je s leđa napao bosanski vezir Ali-paša Hekimoglu i do nogu potukao austrijsku vojsku, koja je imala ogromne gubitke.
Tvrđava Kastel (Banja Luka)
U 19. vijeku Kastel, kao i većina drugih tvrđava, gubi značaj koji je do tada imala.
U njenoj unutrašnjosti, pored ljetne pozornice, igrališta za djecu i nacionalnog restorana danas se nalazi Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa. Kastel je posebna gradska atrakcija Banja Luke, na kojem se tokom ljetnih mjeseci održavaju mnogobrojni koncerti, što gradu daje specifičan šarm.
Tvrđava Kastel je 1950. proglašena dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa prve kategorije, a 2002. godine uvršćena na listu ugroženih spomenika Bosne i Hercegovine.